W tym wpisie omawiam chyba najbardziej znany giallo-maniakom film Riccardo Fredy z 1969 roku, którego włoski tytuł brzmi: A doppia faccia, czyli Double Face.
A doppia faccia (1969) – Strona informacyjna fimu
Film w pełnej wersji został wydany przez Arrow Films w 2019 roku, zawiera dwie ścieżki audio: włoską i angielską oraz osobne napisy (angielskie) dla każdej z nich.
Mam także niemiecką wersję tego filmu, wydaną w omawianym tutaj boksie jako ekranizację prozy Edgara Wallace’a. Jego niemiecki tytuł to Das Gesicht im Dunkeln, a film jest o 10 minut krótszy.
Istnieją też inne, bardziej „egzotyczne” wersje, ale o tym wspomnę dalej.
Wersja wydana przez Arrow prezentuje się doskonale, jest pięknie odświeżona i ogląda się ją z przyjemnością.
Na początek tekst zawarty w dołączonym do płyty booklecie, którego autorem jest Neil Mitchell, stanowiący zwięzłą i celną analizę filmu oraz odpowiednio pozycjonujący go w epoce, w której powstał.
DOUBLE FACE – BĘKART GATUNKOWY
Będący w równym stopniu częścią krimi i giallo thriller psychologiczny Riccardo Fredy z 1969 roku nie jest może najlepszym przykładem żadnego z tych podgatunków, z których się wywodzi, ale jest wciągającym filmem, godnym uwagi zarówno ze względu na produkcję, jak i akcję. Film ten, wydany w tamtym czasie pod wieloma różnymi tytułami – A Doppia Faccia (’podwójna twarz’) we Włoszech, Das Gesicht im Dunkeln (’twarz w ciemności’) w Niemczech, Liz et Helen (’Liz i Helen’) we Francji i Puzzle of Horrors (’zagadka z horrorów’) w USA – ten późny punkt w filmowym CV Fredy pojawił się później we Francji w 1976 roku pod tytułem Chaleur et jouissance (’gorączka i przyjemność’), z dodanymi scenami seksu z udziałem francuskiej aktorki filmów erotycznych i horrorów, Alice Arno. Historia premiery Double Face jest dość zawiła i skomplikowana, co niezamierzenie pasuje do filmu, który balansuje na granicy dwóch odrębnych, ale duchowo powiązanych podgatunków, których cechy stylistyczne obejmowały labiryntową fabułę, sztampowe postacie i zwroty akcji, które często wymagały od widza zdrowego zawieszenia niewiary.
Double Face było dla Fredy końcem długiej kariery reżyserskiej, która rozpoczęła się w 1942 roku dramatem historycznym Don Cesare di Bazan, a zakończyła prawie czterdzieści lat później rozrywkowym mystery/horrorem Murder Obsession (1981). Mając na koncie kilkanaście scenariuszy przed Don Cesare di Bazan, ten wszechstronnie utalentowany były rzeźbiarz i krytyk sztuki napisał, wyreżyserował i czasem zmontował ponad sześćdziesiąt filmów fabularnych w ciągu ponad pięćdziesięciu lat pracy. W swoim dorobku Freda ma filmy z gatunku miecza i sandałów, horroru, giallo, thrillera i filmów szpiegowskich, a eklektyzm filmów Sins of Home (Spartaco, 1953), opartych na historii życia Spartakusa, gotyckiego shockera z Barbarą Steele w roli głównej, The Ghost (Lo spettro, 1963) i euroszpiegowskiego romansu Mexican Slayride (Coplan ouvre le feu a Mexico, 1967) wskazuje na jego tendencje do przeskakiwania gatunków. Po wyreżyserowaniu w 1967 roku spaghetti westernu Death Does Not Count the Dollars (La morte non conta i dollari), następny projekt Freda zrealizował w wyniku decyzji finansowych podjętych przez zachodnioniemiecką filię duńskiej firmy Rialto Films. W tamtym czasie Rialto Films chciało zredukować koszty produkcji serii filmów krimi, które były adaptacjami dzieł brytyjskiego pisarza Edgara Wallace’a lub były nimi inspirowane. W związku z tym, że po ponad dwudziestu pięciu filmach z serii krimi zainteresowanie kasowe zaczęło słabnąć, Rialto Films podjęło decyzję o rozpoczęciu koprodukcji z włoskimi producentami, aby podzielić się kosztami i (mając nadzieję) ożywić zainteresowanie widzów poprzez poszerzenie rynku docelowego o fanów filmów giallo.
Pierwszy z tych wspólnych włosko-zachodnioniemieckich projektów – wśród których znalazł się film Massimo Dallamano What Have You Done to Solange? (Cosa avete fatto a Solange?, 1972) i Seven Blood-Stained Orchids (Sette orchidee macchiate di rosso, 1972) Umberto Lenziego – Double Face został wyprodukowany przez Horsta Wendlandta z Rialto i Oreste Coltellacciego, którego stosunkowo skromny dorobek we włoskim przemyśle filmowym był przyćmiony przez dorobek jego płodnego niemieckiego odpowiednika. Rozwijając szkic projektu opracowany przez Romano Miglioriniego, Gianbattistę Mussetto i Lucio Fulciego, Freda napisał scenariusz filmu Double Face wraz z austriackim scenarzystą Paulem Hengge. Hengge miał na swoim koncie m.in. scenariusz do niemieckiej komedii Spanking at School (Klassenkeile, Franz Josef Gottlieb, 1969), oryginalną fabułę do thrillera The Spy Who Never Was (Tod eines Fremden, Reza Badiya/Uri Massad, 1976) oraz dodatkowy materiał do znakomitego dramatu wojennego Agnieszki Holland Europa Europa (1990). W wywiadzie z 1994 roku Fulci stwierdził, że nie podobał mu się ukończony przez Fredę i Hengge oryginalny projekt filmu, twierdząc nieco surowo, że reżyser „całkowicie rozjechał go na miazgę”, po czym dodał, że w tym czasie Freda „już się tym nie przejmował”. W tym samym roku, w którym ukazał się Double Face, Fulci wraz z Roberto Gianviti i Jose Luisem Martinezem Mollą rozszerzył pierwotną wersję filmu na pierwszy film giallo Fulciego, Una Sull’altra (One on top of the Other), aka Perversion Story. Zarówno w tamtym czasie, jak i później, film Una Sull’altra był wymieniany jako prekursor thrillerów erotycznych, takich jak Basic Instinct (Paul Verhoeven, 1992) i Body of Evidence (Uli Edel, 1993). Dzięki tej samej strukturze narracyjnej, Double Face może być również postrzegany jako prekursor tych i innych późniejszych „thrillerów erotycznych”, takich jak Bad Timing (1980) Nica Roega i Body Heat (1981) Lawrence’a Kasdana, mimo że film ten nie miał takiego wpływu na kasę czy kulturę, jak jego duchowe i tematyczne rodzeństwo.
W skład zespołu produkcyjnego filmu Double Face, który był kręcony między 20 stycznia a 15 marca 1969 roku, wchodziła Jutta Hering – która pracowała przy kilku filmach krimi, w tym przy Room 13 (Zimmer 13, Harald Reinl, 1964) – jako współmontażystka wraz z Anną Amedei, oraz Luciano Spadoni, scenograf przy filmach Phenomena (Dario Argento, 1985) i King Solomon’s Mines (J. Lee Thompson, 1985) przydzielony do różnych zadań, który zajął się również projektowaniem kostiumów do filmu oraz odgrywaniem roli inspektora Gordona. Włoska piosenkarka, kompozytorka i pianistka Nora Orlandi (pod pseudonimem 'Joan Cristian’) stworzyła sugestywną muzykę do filmu Double Face, a zdjęcia do filmu wykonał urodzony na Węgrzech włoski operator Gabor Pogany. Regularnie współpracujący z Fredą, wielokrotnie nagradzany Pogany pracował jako autor zdjęć przy ponad stu filmach, w tym przy Joan of Arc at the Stake (Giovanna d’Arco al rogo, 1954) Roberto Rosselliniego, Camping (1958) Franco Zeffirellego i The Last Judgement (Il giudizio universale, 1961) Vittorio De Sica.
W filmie, który był kręcony w rzymskiej Cinecitta i na ulicach Londynu, wystąpiła międzynarodowa obsada. Główne role zagrali: brytyjska aktorka Margaret Lee, niemieckie gwiazdy kina i telewizji Gunther Stoll i Christiane Kruger oraz włoska aktorka Annabella Incontrera.
Atutem filmu Double Face, ale zatrutym kielichem poza ekranem, był jednak Klaus Kinski, który wcielił się w główną rolę Johna Alexandra, nieszczęśliwie żonatego milionera nieświadomie wciągniętego w sieć morderstw, paranoi i zdrady. Przez lata wiele pisano o magnetycznej prezencji Kinskiego na ekranie, jego „trudnym” zachowaniu na planie i życiu prywatnym, na które składały się niepokojące zarzuty rodzinne i nieobliczalne zachowania. Grając w ostatnim z szesnastu decydujących o jego karierze filmów krimi, w których wystąpił, utalentowany, ale zmienny Kinski udowodnił, jak to już wielokrotnie bywało, że ma destrukcyjny wpływ na reżysera. Nazwany przez Fredę „księciem koronnym dupków” (’the crown prince of assholes’), Kinski rozwiązał swoje „różnice twórcze” z włoskim filmowcem i powrócił do produkcji, z której zrezygnował, gdy dowiedział się, że Freda kontynuuje pracę i kręci sceny Kinskiego z dublerem.
Przeważnie obsadzany w rolach dzikich złoczyńców, psychotycznych morderców lub innych podejrzanych typów w kinie Rialto, Kinski w Double Face jest pozornie spokojniejszy i bardziej niejednoznaczny z powodu narracji Fredy i Hengge’a, która ma na celu zwodzenie widzów. Zdystansowany, czasami okrutny i być może szalony John Alexander jest sprytnie napisany i zagrany w taki sposób, by trzymać widza w niepewności, czy postać, która jest jego oczami i uszami na rozgrywające się wydarzenia, jest w rzeczywistości głównym antagonistą. Poza tym, że aktor miał okazję zagrać (względnie) wbrew typowi, jego obsada sprawiła, że Kinski ponownie pojawił się na ekranie z Lee, w jednym z jedenastu filmów, w których para wystąpiła razem od połowy lat sześćdziesiątych do początku lat siedemdziesiątych. Ich współpraca na ekranie rozpoczęła się od inspirowanej Edgarem Wallacem angielsko-zachodnioniemieckiej produkcji Circus of Fear (John Llewellyn Moxey, 1966), a zakończyła w giallo Slaughter Hotel (La bestia uccide a sangue freddo, Fernando Di Leo, 1971). Obsadzona w roli żony Johna Alexandra, Helen, Lee stwierdziła później, że nie ma zbyt wielu wspomnień z kręcenia filmu Fredy. Aktorka, popularna we włoskich filmach lat 60-tych i 70-tych, stwierdziła jednak w tym samym wywiadzie, że twierdzenie Kinskiego w jego autobiografii, że para uprawiała seks, było całkowitym zmyśleniem i wywołało u niej uczucie rozczarowania. Niezależnie od tego, jakie wzloty i upadki przeżywała przyjaźń Kinskiego i Lee poza ekranem, bledną one w porównaniu z tymi, których doświadczyli ich bohaterowie w Double Face. Dla Johna i Helen Alexander ich gwałtownie rozpadające się małżeństwo jest tylko punktem wyjścia, który prowadzi parę, a szczególnie Johna, w dół króliczej nory oszustw, tajemnic i śmierci.
Sprzedawany na rynku niemieckim jako oparty na powieści Edgara Wallace’a A Face in the Night, w rzeczywistości Double Face nie przypomina swojego rzekomego źródła. W osiemdziesięciominutowej opowieści, w której deliryczna jakość odzwierciedla pogarszający się stan umysłu Johna Alexandra, Double Face przezwycięża wyraźne ograniczenia budżetowe dzięki solidnej obsadzie i wciągającej grze w zgadywanki. Ciasny budżet filmu jest najbardziej odczuwalny podczas wczesnej, nałożonej na siebie sceny miesiąca miodowego Alexandrów i następującej stosunkowo szybko po niej sekwencji wypadku samochodowego, która działa jako główny katalizator narracji. Nałożenie Alexandrów na zimowe tło kurortu narciarskiego i przejście od prawdziwego samochodu do jego modelu w małej skali są, mówiąc oględnie, bardzo nieudolne. Jednak jeśli pominiesz efekty specjalne Erosa Bacciucchiego, to w Double Face jest jeszcze wiele do zaoferowania. Opowiedziana w retrospekcjach historia toczy się wokół pytania, czy John jest odpowiedzialny za wspomniany wcześniej wypadek samochodowy, w wyniku którego Helen ginie w ogniu zaledwie dwa lata po ślubie. Helen, opisywana przez swojego ojca jako „podobna do swojej matki… bogata, nastrojowa i niegodziwa”, nieukrywany lesbijski związek Helen z jej przyjaciółką Liz (Incontrera) mógłby być wystarczającym motywem dla rogacza Johna do popełnienia morderstwa. Fakt, że John ma odziedziczyć zarówno majątek, jak i kontrolę nad firmą ojca Helen, potęguje podejrzenia policji i czyni go głównym podejrzanym, gdy okazuje się, że katastrofa mogła nie być tylko wypadkiem.
W ciągu kilku tygodni od pogrzebu Helen, życie Johna nabiera jakości rodem z Vertigo. W jego życiu pojawia się wolna, seksualnie prowokująca Christine Kruger, na którą pogrążony w żałobie wdowiec natyka się, biorącą prysznic w pałacowej rezydencji Alexandrów. Zaniepokojony, ale zaintrygowany, John podąża za tajemniczą przybyszką do serca Londynu. Następuje najdziksza sekwencja filmu Double Face, w której John podąża za Christine do opuszczonego magazynu, gdzie odbywa się impreza, która przypomina artystyczne happeningi. Pośród dokazujących motocyklistów, palących trawkę uczestników i półnagich kobiet, John poznaje kolejny ważny katalizator narracyjny Double Face: krótkometrażowy film pornograficzny, w którym widzi Christine i wyglądającą na jego żonę, Helen, z zasłoniętą twarzą. Pornograficzny film w filmie w Double Face jest – czy to przez przypadek, czy w zamyśle – czymś więcej niż tylko narzędziem fabularnym. Kilka postaci komentuje „obrzydliwą” naturę pokazywanego materiału, co staje się refleksyjnym komentarzem do podgatunków krimi i giallo, które zawierały podniecające lub rażące sceny erotyczne i sekwencje seksualne. Film pornograficzny, który najwyraźniej został nakręcony zaledwie kilka dni wcześniej, wprowadza w jeszcze większe zakłopotanie i tak już delikatny stan psychiczny Johna. Czy Helen żyje? Jeśli tak, to czyje ciało było w samochodzie? Czy Christine jest zamieszana w jakiś nikczemny plan, który ma doprowadzić Johna do krawędzi z nieznanych mu powodów? Te pytania pochłaniają Johna, gdy zagłębia się w bagnistą tajemnicę, która grozi trwałym uszkodzeniem jego psychiki lub uwięzieniem za morderstwo.
W filmie Double Face, w którym policjanci, zamaskowani złoczyńcy i magnetofony ocierają się o modę z epoki, a niesympatyczne postacie mają obsesje na punkcie seksu, śmierci i przestępczego zysku, udaje się połączyć krimi i giallo. Różnice między poszczególnymi podgatunkami podkreślone w Double Face są raczej elementami przyswajalnymi, a nie rażącymi, czego najbardziej wyrazistym przykładem jest reprezentacja kobiet. O ile w krimi postacie kobiece były w dużej mierze „damami w opałach”, o tyle w Double Face są one bardziej skomplikowanymi i przebiegłymi femme fatale, które pojawiają się w gialli. Z drugiej strony, przemoc i nagość często spotykana w filmach giallo nie była tak wyraźna w kinie krimi i w dużej mierze nie występuje w Double Face, ale będzie zauważalna w Seven Blood-Stained Orchids kilka lat później. Asymilacja lub odrzucenie przez Double Face cech podgatunku, które zdefiniowały krimi i giallo, stawia ją, podobnie jak Perversion Story Fulciego, jako bękarta obu tych gatunków. Cechy stylistyczne związane z krimi i giallo będą się wzajemnie przenikać przez kolejne dekady, aż w końcu rozkwitną we wspomnianym już podgatunku „thrillerów erotycznych” lat 80- i 90-tych. Dla wielbicieli Body Double Briana De Palmy (1984), Shattered Wolfganga Petersena (1991), a ostatnio Gone Girl Davida Finchera (2014), film Double Face będzie miał wszystkie właściwe nuty tematyczne.
